اخلاق و روان‌شناسی؛ مناسبات و پیوندها

نوع مقاله : تخصصی

نویسندگان

1 استادیار، گروه تربیت، پژوهشکده اخلاق و معنویت، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، ایران (نویسنده مسئول).‏

2 استادیار، گروه اسلام و مطالعات معنویت، پژوهشکده اخلاق و معنویت ،پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، ایران.‏

چکیده

 
از جمله محورهای شناسایی هر دانشی، شناخت ارتباط آن دانش با دانش‌های پیرامونی است. شناسایی و معرفی پیوندهای میان اخلاق و روان‌شناسی، هدفی است که مقاله حاضر در پی آن است. پیگیری این هدف ما را به فراتر از حوزه تخصصی روان‌شناسی اخلاق می‌کشاند. از میان شاخه‌های متعدد رابطه میان اخلاق و روان‌شناسی، فقط بر ابعاد دانشی این دو متمرکز بوده‌ایم و چهار محور روان‌شناسی اخلاق را واکاوی کرده‌ایم؛ مسائل فلسفی اخلاق در بوته روان‌شناسی تجربی؛ وابستگی روان‌شناسی به فلسفه اخلاق؛ الهیات اخلاق و روان‌شناسی. در محور «روان‌شناسی اخلاق» به معرفی موضوع‌ها و مسائل اصلی این حوزه دانش روان‌شناسی پرداخته‌ایم. در محور دوم نشان داده‌ایم که امروزه فلاسفه اخلاق برای اعتبارسنجی ایده‌های فلسفی خود چگونه به مطالعات تجربی مراجعه می‌کنند. در محور «وابستگی روان‌شناسی به اخلاق» مشخص کرده‌‌ایم وقتی روان‌شناسی در موضوعات اخلاقی به مطالعه می‌پردازد، چه نیاز ضروری‌ای به مباحث فلسفی دارد و بدون آنها، مطالعات‌ تجربی‌‌اش از اعتبار کافی برخوردار نمی‌شود. در محور «الهیات اخلاق و روان‌شناسی» تعاملات میان الهیات اخلاق و روان‌شناسی را در دو قسمت معرفی کرده‌ایم؛ الف) روشنگری‌ها و بصیرت‌بخشی‌های الهیات اخلاق در مسائل و موضوعات روان‌شناختی؛ ب) تأثیر روان‌شناسی در تعمیق الهیات اخلاق. در قسمت نخست، فرضیه‌سازی‌های و ارائه تبیین‌های الهیاتی برای مسائل روان‌شناسی اخلاق مورد اشاره است و در قسمت دوم، نشان داده شده که مطالعات تجربی روان‌شناختی چگونه می‌تواند فهم متن دینی را تعمیق بخشد یا به الهی‌دان اخلاق قدرت تبیین دهد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Ethics and Psychology: Relations and Connections

نویسندگان [English]

  • Hassan Boosaliki 1
  • Mahdi Alizadeh 2
1 Assistant Professor, Department of Education, Research Center for Ethics and Spirituality, Islamic ‎Sciences and Culture Academy (ISCA), Qom, Iran (Corresponding Author).‎
2 Assistant Professor, Department of Islam and Spirituality Studies, Research Center for Ethics and ‎Spirituality, Islamic Sciences and Culture Academy (ISCA), Qom, Iran.‎
چکیده [English]

One of the key elements in identifying any field of knowledge is recognizing its relationship with neighboring disciplines. This article seeks to explore and introduce the interconnections between ethics and psychology. In doing so, the discussion extends beyond the specialized domain of moral psychology. Among the various branches of the relationship between ethics and psychology, this study focuses solely on the epistemic dimensions of the two fields. It examines four axes of moral psychology: philosophical issues of ethics through the lens of empirical psychology; the dependence of psychology on moral philosophy; moral theology and psychology. In the first axis, "moral psychology", we introduce the main topics and key issues in this area of psychology. In the second axis, we show how contemporary moral philosophers refer to empirical studies to validate their philosophical ideas. Under the axis of "psychology’s dependence on ethics", we explain how psychology, when dealing with ethical subjects, fundamentally requires philosophical discussions, without which its empirical studies lack sufficient validity. In the final axis, "moral theology and psychology", we present the interactions between moral theology and psychology in two parts: a) the clarifications and insights that moral theology offers regarding psychological topics and issues, and b) the impact of psychology in deepening moral theology. In the first part, theological hypotheses and explanations for psychological-moral issues are addressed. In the second part, it is shown how empirical psychological studies can deepen the understanding of religious texts or provide moral theologians with enhanced explanatory capacity.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ethics
  • Psychology
  • Moral Philosophy
  • Moral Psychology
  • Moral Theology
  • Relationship between Ethics and Psychology

مراجع

آرام، علیرضا و فاضلی، سید احمد. (1399). عوامل انگیزش اخلاق در الهیات عرفانی ابن عربی. فلسفه دین. سال هفدهم. زمستان 1399. شماره 4 (پیاپی 45). صص 567-585
آریلی، دَن. (1390). نابخردی‌های پیش‌بینی‌پذیر: نیروهای پنهانی که به تصمیمات ما شکل می‌دهند (مترجم: رامین رامبد). تهران: مازیار.
آیینه‌چی، عباس. (1397). تفاوت‌های جنسی در دلبستگی به خدا: نقش تعدیل‌کننده پایگاه هویت. مطالعات جنسیت و خانواده. سال ششم. شماره 1 (پیاپی 10. بهار و تابستان 1397). صص12-29.
اتکینسون، آر. اف. (1391). درآمدی به فسلفه اخلاق (مترجم: سهراب علوی‌نیا). تهران: هرمس.
احمدلو، مسلم و بناری،‌ علی همت. (1401). فرایند ایجاد انگیزش در تربیت اخلاقی از منظر قرآن کریم. قرآن و علم. دوره 16. شماره 31. صص 33-56
اسمتانا، جودیث جی. (1389). نظریه قلمرو اجتماعی-شناختی؛ همسانی‌ها و تفاوت‌ها در قضاوت‌های اخلاقی و اجتماعی کودکان (مترجم: محمدرضا جهانگیرزاده). در کتاب راهنمای رشد اخلاقی. ویراسته ملانی کیلن و جودیث اسمتانا. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
الیاسی، خاطره. (1400). بررسی مفهومی تاب‌‌آوری روان‌‌شناختی با نظریه مقاومت درآموزه‌‌های اسلامی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. جامعة المصطفی العالمیة. مشهد: مجتمع آموزش عالی مشهد مقدس
ایزوتسو، توشیهیکو. (1387). مفاهیم اخلاقی-دینی در قرآن مجید. (مترجم: فریدون بدره‌ای). تهران: فرزان.
بستان، حسین. (1398). بازخوانی مدل اجتهادی تجربی علم دینی. روش‌شناسی علوم انسانی. ش‌98، صص 30-49.
بوسلیکی، حسن. (1402). بازخوانی نقادانه نظریه همدلی مارتین هافمن. روان‌شناسی فرهنگی، 7(2)، صص 242-267.
بهرامی، محمدجواد. (1398). تدوین مدل مفهومی حلم بر اساس منابع اسلامی و روان‌شناختی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. قم: دانشگاه قرآن و حدیث.
پیترسون، کریستوفر؛ سلیگمن، مارتین. (1400). طبقه‌بندی توانمندی‌های منش و فضیلت‌های انسانی (مترجمان: محسن زندی و لیلا باقری). تهران: رشد.
توریل، الیوت. (1389). تفکر، عواطف، و فرایندهای تعامل اجتماعی در رشد اخلاقی (مترجم: علیرضا شیخ شعاعی). در کتاب راهنمای رشد اخلاقی. ویراسته ملانی کیلن و جودیث اسمتانا. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
تیبریوس، والری. (1400). درآمدی جدید به روان‌شناسی اخلاق (مترجم: محمود مقدسی. تهران: آسمان خیال.
ثناگویی‏زاده، محمد. (1400). کشف سازه‌های شخصیت اخلاقی در متون اسلامی؛ یک مطالعه‌ی کیفی. مطالعات اخلاق کاربردی. سال یازدهم. شماره 43 (پاییز 1400). صص 147-174
جوادی آملی، عبدالله. (1385). مبادی اخلاق در قرآن. قم: اسراء.
حسینی قلعه بهمن، سیداکبر. (1394). تحلیلی بر ساختار نظام اخلاقی در ادیان. معرفت ادیان، 7(25)، صص 114-131.
خبازی‌نژاد، الهام. (1397). بررسی تطبیقی مؤلفه‏های هوش اخلاقی از منظر اسلام و روان‌شناسی اخلاق. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. قم: دانشگاه مجازی المصطفی|.
داماسیو، آنتونیو. (1391). خطای دکارت؛ عاطفه، خرد و مغز انسان. (مترجم: رضا امیررحیمی). تهران: مهر ویستا.
دوریس، جان؛ استیچ، استیون. (1396). رویکردهای تجربی به روان‌شناسی اخلاق (دانشنامه فلسفه استنفورد) (مترجم: ابوالفضل توکلی شاندیز). تهران: ققنوس.
رأفت‌نیا، مسعود؛ آل یاسین، سید علی. (1395). بررسی ارتباط رذایل اخلاقی در متون اسلامی با اختلالات روانی و اختلالات شخصیت مطابق DSM.5. هفتمین کنفرانس بین‌المللی روان‌شناسی و علوم اجتماعی. تهران.
رضائیان بیلندی، حسین؛ رضوانی،‌سیده زینب و رحمتی، امین. (1402). بهزیستی روان‌شناختی زنان بر اساس جهت‌گیری مذهبی و عزت نفس: یک مطالعه تحلیل مسیر. مطالعات اسلامی زنان و خانواده. سال دهم. شماره 1 (پیاپی 18. بهار و تابستان 1402). صص 257-284
ریچلز، جیمز. (1392). عناصر فلسفه اخلاق (مترجمان: محمود فتحعلی و علیرضا آل بویه). قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
سیالدینی، رابرت بی. (1398). تأثیر: روان‌شناسی فنون قانع‌کردن دیگران (مترجم: گیتی قاسم‌زاده). تهران: هورمزد.
شولتز، دوان؛ شولتز، سیدنی اِلِن (1388). نظریه‌های شخصیت. (مترجم: یحیی سید محمدی). تهران: ویرایش.
شهسوارانی، محمد؛ حکیمی کلخوران، مریم؛ عصمت‌نیا، مرسده؛ جعفری، سعیده و ستاری، کلثوم. (1395). مرور نظام‌مند خشم و مدیریت خشم در متون دینی اسلام. پژوهش‌نامه روانشناسی اسلامی. سال دوم. شماره 4. صص 8-44
عسگرپور علی، مریم؛ شیخ رضایی، حسین. (1398). بررسی امکان برون‌رفت از مغالطه طبیعت‌گرایانه در اخلاق از دیدگاه مایکل روس. تأملات فلسفی، 9(22)، صص 245-272.
علیزاده، مهدی. (1390). همیشه من یا گاهی او؛ تأملی در خودگرایی روان‌شناختی. پژوهشنامه اخلاق، 4(13)، صص 35-62.
علیزاده، مهدی. (1390). اخلاق چیست؟ تحلیلی فرااخلاقی از مفهوم حیث اخلاقی. پژو‌هش‌های اخلاقی،. شماره 3، صص 99-125.
علیزاده،مهدی. (1395). جبر روانی فرضیه‌ای ناتمام، در: روان‌شناسی و اخلاق. در روان‌شناسی اخلاق (سید مهدی موسوی اصل و دیگران). قم: حوزه و دانشگاه.
علیزاده، مهدی و تیموری فریدنی، علی اکبر. (1396). خودفریبی از منظر روان‌شناسی و اخلاق با تأکید بر اندیشة آیت‌الله جوادی آملی. اخلاق وحیانی. دوره 5. شماره 2 (پیاپی 12). صص 29-50
علیزاده، مهدی. (1401). مناسبات دانش اخلاق و مطالعات معنویت در پارادایم علوم اسلامی. معنویت‌پژوهی اسلامی، 1(1)، صص 101-123.
عیوضی،آذر. (1400). بررسی رابطه فضیلت اعتدال با بهباشی در روان‌شناسی مثبت‌‌گرا با میانجی‌‌گری قناعت. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. قم: دانشگاه قرآن و حدیث.
فاضلی مهرآبادی، علیرضا؛ مهدی‌زاده، حمید و تبیک، محمدتقی. (1392). نیازسنجی پژوهشی در گستره مناسبات دین و روان‌شناسی. روان‌شناسی دین، 6(1)، صص 5-18.
فرانکنا، ویلیام کی. (1379). الزام و انگیزش در فلسفه اخلاق متأخر (مترجم: سید امیر اکرمی). ارغنون، ش16، صص 131-168.
فرانکنا، ویلیام کی. (1383). فلسفه اخلاق (مترجم: هادی صادقی). قم: طه.
فروم، اریک. (1370). انسان برای خویشتن؛ پژوهشی در روان‌شناسی اخلاق (مترجم: اکبر تبریزی. تهران: بهجت.
قدوسی، ابوالفضی و میردریکوندی، رحیم. (1392). بررسی مفهوم روان‌شناختی کبر در منابع اسلامی و مقایسه آن با خودشیفتگی. نشریه معرفت. سال بیست و دوم. شماره 9 (پیاپی 192). صص 83-93
کریم‌زاده، صادق. (1393). بررسی انتقادی روی‌آورد یادگیری به رشد اخلاقی از منظر قرآن. روان‌شناسی و دین7(26)، صص 5-38 .
کریمی، محمدرضا؛ کاویانی، محمد و بوسلیکی، حسن. (1399). عوامل شناختی انگیزش اخلاقی قرآن کریم؛ مبتنی بر منبع انگیزش، «نفی ناهماهنگی شناختی». روان‌شناسی و دین. سال سیزدهم. شماره دوم. پیاپی 50. تابستان 1399. صص133-148
گرین، جاشوآ. (1400). قبیله‌های اخلاقی؛ احساس، عقل، و فاصله بین «ما و آن‌ها» (مترجم: گیتی قاسم‌زاده). تهران: هورمزد.
لاپسلی، دانیل کی. (1389). نظریه‌های مرحله‌ای اخلاق» (مترجم: محمدرضا جهانگیرزاده). در کتاب راهنمای رشد اخلاقی. در کتاب راهنمای رشد اخلاقی. ویراسته ملانی کیلن و جودیث اسمتانا. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی .
مروی، معصومه. (1399). بررسی تطبیقی اختلال شخصیت ضد اجتماعی از منظر روان‌شناسی و اخلاق اسلامی. قم: دانشگاه قرآن و حدیث.
مصباح یزدی، محمد تقی. (1368). معارف قرآن. قم: مؤسسه در راه حق
معصومی، زینب. (1399). الگوی اسلامی سعه صدر با رویکرد روان‌شناسی مثبت‌‌گرا. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. یزد: دانشگاه آزاد اسلامی
نادری، فائزه. (1397). رابطه زهد و سلامت روان با توجه به سطح تحول روانی- معنوی و تبیین آن بر اساس منابع اسلامی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. قم: دانشگاه قرآن و حدیث.
ناظمی اشنی، محمدحسین؛ کشانی، مهدیه و کافی موسوی، اباذر. (1402). نقد دیدگاه رشداخلاقی کولبرگ از منظر قرآن با رویکرد ساختارشناسی جنسیت زن. مطالعات اخلاق کاربردی، سال سیزدهم. شماره 52 (زمستان 1402). صص 95-119
واکر، لارنس جی. (1389). جنسیت و اخلاق (مترجم: محمدرضا جهانگیرزاده). در کتاب راهنمای رشد اخلاقی.‌ ویراسته ملانی کیلن و جودیث اسمتانا. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
هاستینگز، پُل دی.؛ زان-واکسلر، کارولین؛ مَک‌شِین، کِلی. (1389). ما طبیعتاً موجوداتی اخلاقی هستیم: مبانی زیست‌شناختی توجه به دیگران (مترجم: سید رحیم راستی‌تبار). در کتاب راهنمای رشد اخلاقی.‌ ویراسته ملانی کیلن و جودیث اسمتانا. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
هایت، جاناتان. (1400). ذهن درستکار (مترجمان: امین یزدانی و هادی بهمنی). تهران:‌ نوین توسعه.
هولمز، رابرت ال. (1385). مبانی فلسفه اخلاق (مترجم: مسعود علیا). تهران:‌ ققنوس.
Bandura, A. (1999). Moral disengagement in the perpetration of inhumanities. Personality and Social Psychology Review. [Special Issue on Evil and Violence]. 3. pp. 193-209.
Berkowitz, M.W. (1998). The education of the complete moral person. Gordon Cook Foundation.
Burton, R.V. & Kunce, L. (1995). Behavioral models of moral development: A brief history and integration. in William M. Kurtines & Jacob L. Gewirtz (eds.) Moral development: An introduction. pp. 141-171.
Davids, Rhys. (2016). A Buddhist Manual of Psychological Ethics. Dehli: Motilal Banarsidass.
Denham, A. E. (2017). Empaty and Moral Motivation. In H. L. Maibom (ed.). The Routledge handbook of philosophy of empaty. New York: Routledge.
Doris, John & Stephen Stich, Jonathan Phillipsb &Lachlan Walmsley. (2020). Moral Psychology: Empirical Approaches. The Stanford Encyclopedia of Philosophy. (Spring 2020 Edition). Edward N. Zalta (ed.).
Goldstein, Ralph. (2008). Ethics, Judaism and depth psychologies. Psychotherapy Section Review. 44. pp. 19-28. The British Psychological Society.
Haidt, Jonathan. (2001). The emotional dog and its rational tail: A social intuitionist approach to moral judgment. Psychological Review. 108. 2001. pp. 814-834.
Kellen, Melanie & Smetana, Judith. (2005). Handbook of Moral Development. New Jersey: Taylor & Francis.
Hogan, Robert & Emler, Nicholas. (1995). Personality and Moral Development. In William M. kurtines & Jacob L. Gewirtz (eds.). Moral development: an introduction. Allyn & Bacon.
Keller, Preston. (2022). The Christian Approach to Psychology. Student works. In:https://scholarsarchive.byu.edu/studentpub/341/.
Kohlberg, L. & Hersh, Richard H. (1977). moral development: a review of the theory. Theory and Practice. Vol.16. No.2. moral development (Apr. 1977). pp. 53-59. Taylor & Francis. Ltd.
Kohlberg, L. (1971). From is to ought: How to commit the naturalistic fallacy and get away with it in the study of moral development. in T. Mischel (ed.). Cognitive development and epistemology. pp. 151-235. New York: Academic Press.
Narvaez, Darcia & Rest, James. (1995). Four components of acting morally. in William M. kurtines & Jacob L. Gewirtz (eds.). moral development: An introduction. Allyn & Bacon.
Nucci, Larry. (2008). Social Cognitive Domain Theory and Moral Education. In L. P. Nucci and D. Narvaez (eds.) Handbook of Moral and Character Education. NewYork and London: Routledge.
Paton, H.J. (1953). The categorical Imperative. london. huthinson's university library.
Schulman, Michael. (2002). How We Become Moral: The Sources of Moral Motivation. in C. R. Snayder & Ahane J. Lopez (Eds.) Handbook of Positive Psychology. pp.499-512. Oxford University Press.
Smetana, Judith. (2013). Moral Development: The Social Domain Theory View. in P. D. Zelazo (ed.). The Oxford Handbook of Developmental Psychology. Vol. 1: Body and Mind. New York: Oxford University Press.
Stueber, Karsten. (2019).  Empathy. in Edward N. Zalta (ed.) Stanford Encyclopedia of Philosophy. In: https://plato.stanford.edu/entries/empathy/#Bib
Thomas, Laurence. (2001). Moral Psychology. in Lawrence C. Becker and Chrlotte B. Becker (eds.) Encyclopedia of Ethics. New York. Routlege.
Turiel, Elliot. (2008). The Development of Morality. in W. Damon and colleagues (eds.). Child and Adolescent Development; An Advanced Course. New jersey: Wiley. pp. 473-510.
York Al-Karam, Carrie. (2018). Islamic Psychology: Towards a 21st Century Definition and Conceptual Framework. Journal of Islamic Ethics. No. 2. pp. 97-109.
Wynn, Karen & Bloom, Paul. (2014) The moral baby. in M. Killen & J. G. Smetana (Eds.). Handbook of moral development (2nd ed.. pp. 435-453). New York: Psychology Press.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار